the teaching methods of ecclesiastical music ‒ psaltic art (10th

THE TEACHING METHODS OF ECCLESIASTICAL
MUSIC – PSALTIC ART (10TH-19TH CENTURIES)
Professor, Ph.D. IOANNIS LIAKOS
Aristotle University of Thessaloniki
Ph.D. SEVI MAZERA
Higher Ecclesiastical Academy "Vellas" Ioannina
Ph.D. IOANNIS LIAKOS was born in Kozani. He studied at
the Department of Pastoral and Social Theology of the
Aristotle University of Thessaloniki, where he attended the
Graduate Program in Art and Worship. Ηe also doctoral
dissertation on "The chant tradition of Thessaloniki in the 14 th
and 15th Century" under the supervision of Professor G. I.
Stathis, and declared a Doctor of the Music Department of
the University of Athens in 2005. From 2006 to 2009 he was
Lecturer at the Music Department in Aristotle University of
Thessaloniki and from 2008 to 2010 at the Higher
Ecclesiastical Academy of Vella of Ioannina, Program of
Ecclesiastical Music and Chanting, where he became an
assistant professor in June 2010. In 2010 as a visiting professor he taught courses Chanting
Art and Hymnology the Theological School "St. Athanasius the Athonite" by Orthodox
University of Congo. Also, he taught at the conservatory Chanting Art in Northern Greece
in Thessaloniki Central Conservatory and is now director of the School of Byzantine Music
Metropolis Lagadas Liti and Rendina. He was cantor of the Metropolitan Church of St
Demetrius Siatista (1990-1993), then cantor of St. Antonios Thessaloniki (1998-2010) and
from June 2010 he is cantor of the Metropolitan Church of St. Gregory Palamas,
Thessaloniki. He was a member of the "University of Thessaloniki Byzantine Choir" directed
by Prof. Ant. Aligyzakis and as member in Chorus ‘Chanters - Maistores the Art of Chanting
" by teacher and choir master Professor G. I. Stathis. In 2007 he founded the Chanters
Chorus' Thessaloniacan Hymnodists" in which in 2007 issued a CD titled "In the ierarchin
and functions of the Lord..." as the anniversary edition of the Holy Saviour Holy Mountain.
In 2008 was released the second compact disc (CD) entitled "Hail, Martyr Demetrios," with
hymns of Holy Week and the Sequence of Saint Demetrius. The Chorus has participated in
concerts: the Concert Hall, the Tchaikovsky Conservatory in Moscow, and many other
concerts in Greece and Cyprus.
41
Ph.D. Sevi MAZERA – Born in Volos. Graduate of the Music
Department of the Aristotle University of Thessaloniki. Ph.D.
in Byzantine Musicology at the University of Athens under
the supervision of Prof. Gr. Stathis. Her thesis "The
Megalynaria Theotokia of Psaltic Art" was published as No.
16 in the series 'Meletai' of the Institute of Byzantine
Musicology, Athens. She teaches at the Higher Ecclesiastical
Academy "Vellas" of Ioannina. She holds a Diploma in Piano,
Graduate Degrees in Music Theory, Counterpoint, Fugue and
Diploma and Byzantine Ecclesiastical Music (class M.
Hadjimarkos). She has appeared in solo recitals and chamber
music concerts in Greece and abroad (U.S.A, Spain, Germany,
Italy, Egypt, Bulgaria). As a soloist she has played with orchestras in tributes of mainly
Greek and foreign composers. She is founding member of the Music Ensembles IAMVOS,
ECHO and TRIO BALKAN. She collaborates with internationally acclaimed soloists in
concert Music. She has been an official partner of the Royal Academy of Dancing in London
in Northern Greece (1992 – 2002). She teaches at the Municipal Conservatory of Volos since
1992, she has been head of the piano faculty at the Municipal Conservatory of Music of
Almyros. She is a music teacher in the Primary Education since 1997. Her research interests
concern the teaching methods of Psaltic Art as well as the domain of the comparative
Musicology
ABSTRACT
The Psaltic Art since the introduction of the written system of musical notation (10th century)
is taught by great figures of Compositors and Masters. Even after the Fall in non- Ottomans
occupied areas of the former Byzantine Empire (Crete, Cyprus, Mount Athos, Sinai, Serbia)
continues to survive, to flourish and evolve. The continuous presence of the millennium old,
written Byzantine musical culture was accompanied by parallel efforts to find ways of
teaching and applying the Chanting Art. Methods of teaching music have thus appeared,
combining the theoretical with the practical aspects of learning. The theoretical texts are
divided into two categories: a. in 'Protheories of the Papadike' b. the actual theoretical
writings. Before finalization of the text of the Prοtheories in a common tradition, as we
know from the majority of manuscripts, we have very important 'Methods' of the singes
beginning with the oldest list of singes (10th century). Here, in chronological order, the
methods of the ‘theses’ (formulas) of: the Protopsaltes Ioannis Glykis (early 14th century),
Ioannis Koukouzelis (1st quarter of the 14th century) known as 'the Mega Ison', Xenos
Koronis Protopsaltes (1st half of the 14th century.) Gregorios Bounis Alyates (around the
time of the fall of Constantinople), priest Ioannis Plousiadinos (died around 1500) etc.
During the Byzantine and Postbyzantine period we have some significant theoretical
writings, whose conclusion was the reform of three Teachers (Chrysanthos – Gregorios –
Chourmouzios) in 1814 in Constantinople and he theoretical work of which, has been taken
42
up by Chrysanthos, with two books. The appearance of Music Printing helped to establish
and spread a common system of musical writing and reading of Byzantine music.
Keywords: teaching methods, theory manuals, Protheoria of Papadiki
Psaltic – Chanting Art: the autonomous musical culture, over a
millennium old, The Psaltic, posed an art of expression, since the Byzantine
times for each church or imperial action in general. Defined as the
autonomous Greek musical culture, which is written (from the 10th century
to the present) and its main objective is to wear the Meliki hymnographic
discourse of the Church, although it is not limited to this.
The onset and progression of 'Kalophony', led the Chanting Art to
the highest form of composing. This, contributed to its autonomy and the
development and demonstration of a personal style of each 'melourgos'
(composer) through his melopeemata (compositions), which were included
in bulky music code manuscripts, named 'Papadikes'.
The number of melopoiimata (compositions) over a time period of a
millennium and up to the 19th century, comes to about 7.000 handwritten
music codes. Located in some of the largest libraries in the world, in the
libraries of the monasteries of Mount Athos, Sinai, Meteora, the Patriarchate of Jerusalem, the National Library of Greece and Konstantinos
Psachos library.
The notation of the Psaltic art first appeared in manuscripts in the
mid-10th century (with the first musical dated manuscript, being the 709
Stichirarion of Petersburg) and through its millennial course is divided
into different periods of development. To determine these periods, of
fundamental importance are the signs, with which each member is marked.
In particular: the number and time of origin of these marks, their energy,
their elimination and transcription. A key component of the notation of the
first three periods, was the creation of 'melos' with standard and compact
musical phrases, named by Manuel Chrysafi 'theseis' (formulae) that the
student ought to learn in order to be able to sing.
In the existing musicological sources generally, the teacher is
pictured rather dithyrambic. It is witnessed that the teacher of the Chanting
art is (or anyway, should be) a pious and affectionate man [13, p. 28,
(v. 5-15)], distinctive in teaching [13, p. 28, (v. 16-17 and v. 20-21), inspired
43
and imaginative [12, v. 106, v. 741], persistent and systematic in its
interpreta-tion [13, p. 50 (v. 297-298)], supervisory, parabolic or
anthropomorphic in his expression [12, p. 86 (v. 479-480)], cognitively selfsufficient and some-times self confident to his knowledge [12, p. 80
(v. 408)], but always modest and measured [14, p. 102 (v. 732-737)].
The ideal student is described somehow in the 'Theoreticon' by
Chrysanthos of Madytos, as follows: he has a good voice, is imitative and
knows the language well63. Only this way can the student hope to approach
the desired state not only of the artist but also of the musical scientist, that
is the perfect chanter64.
The long stay of the students next to the teacher, creates a life
relationship through the perfect match of the musical interpretation and
performance of melopoiimata, exactly the same way the teacher had in turn
been taught by his own teacher. Thus, the aim was to convey the tradition
completely and without novelties.
The features of the "potentially perfect chanter" are summarized in
the following 'skills':
1. To set to music according to the rules laid down by the chanting
art65.
2. To be able to chant compositions at first sight (prima vista), by all
composers (old and new) correctly66.
3. To be able to write correctly and in accordance with the rules no
matter what the request (correct spelling of music)67.
"δια να είναι και ο ψάλλων φίλος εις τους ακροατάς, και όχι απεχθής, πρέπει να είναι καλός. Το
καλόν του ψάλτου συνίσταται Α΄, εις την ευφωνίαν […] Β΄, […] εις το να είναι ο ψάλτης διαθέσεως
μιμητικής εκ φύσεως ή εκ μαθήσεως […], Γ΄, […] εις το να είναι πεπαιδευμένος αρκετά καν την ιδίαν
του διάλεκτον, (επειδή δε είναι δυνατόν να είναι όλοι οι Μουσικοί και φιλόσοφοι) δια να εννοή την
έννοιαν του ψαλλομένου […]", Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, [22, pp. LV-LVII, §§82-84].
64 The figure of the perfect chanter outlined systematically and with cinsistency, from Γαβριήλ
ιερομόναχο and Μανουήλ Χρυσάφη. See also, Α. Χαλδαιάκη, Η θεωρητική σπουδή, [30, pp. 144-145].
65 "[…] το γράφειν ορθώς από τέχνης», Γαβριήλ [14, p.100 (v.697-698)], ή με άλλα λόγια, «το ποιείν
τινα θέσεις προσηκούσας και αρμοδίας, επόμενον τω όρω της τέχνης", Χρυσάφης [17, p. 46
(v. 180-182)].
66 "το λέγειν από τόνου", Γαβριήλ [14, p. 100 (v. 698)], δηλαδή "το αμελετήτως μη προδιασκεψάμενον,
αλλ’ άμα των θεάσασθαι δύνασθαι παντοία ψάλλειν μαθήματα, παλαιά τε και νέα, του απταίστου
πάντη πάντως εχόμενον", Χρυσάφης [17, p. 46 (v. 185-187)].
67 "Το γράφειν από στήθους όπερ αν ειδοίη», Γαβριήλ p. 100 (v. 698-699), or, «τον μη εγκύπτοντα τω
βιβλίω και ορώντα, αλλά και χωρίς βιβλίου γράφειν ασφαλώς και ως η τέχνη βούλεται, είτι αν τις
επιτάξειε γράφειν", Χρυσάφης [17, p. 46 (v. 182-184)].
63
44
4. To be able to compose his own works, in all kinds of composing68.
5. To be able to write down any ‘melos’ he hears in a way that when
he chants it, it sounds the same as the original69.
6. To be able to correctly present music and recognize the
'melourgos'70.
The whole process of learning, teaching and practical training is
recorded in the manuscript tradition at theoretical and practical level. In
the first case we are dealing with a number of theoretical writings
(Byzantine and post-byzantine), while in the second case we are dealing
with the recording of the theory of the art of Papadiki as well as methods of
practice and teaching of the Chanting art through various 'protheories'.
Α. Theory Manuals of Psaltik Art
These texts appear in about the 12th century and certainly reflect
older traditions. Through their study we safely conclude that the teaching
moved mainly around two main chapters of the theory of the Chanting art:
the simadografia (notation) where a detailed report on shape, name,
etymology, energy and interpretation of vocal and voiceless signs was
given and 'tropikotita' (modulation) where concepts such as echemata,
sounds and defects were analyzed. In some, more specific cases, the word
advanced to the theory of theseis, explaining how the signs, when linked
together, constituted (within a particular acoustic environment) the
individual musical lines.
1. Agiopolitis (12th c.) [11]. This is the earliest theoretical writing
that describes the act of chanting, as it was born and founded in the "Holy
"Το ποιείν αφ’ εαυτού", Γαβριήλ [14, p. 100 (v. 699-700)], άλλοις λόγοις, "το παντοία ποιείν ποιήματα
ίδια, ή οίκοθεν κινούμενον, ή και εξ ετέρων επιτάγματος και μετά μελέτης και τάυτης εκτός",
Χρυσάφης [17, p. 46, (v. 189-191)].
69 "Το ετοίμως έχειν λαμβάνειν πάν μέλος όπερ αν ακούση και γράφειν", Γαβριήλ [14, p. 100
(v. 700-701)], δηλαδή, "το ψάλλειν μεν άλλον, αυτόν δε το ψαλλόμενον γράφειν τε και ψάλλειν
ομοίως εκείνω", Χρυσάφης [17, p. 46 (v. 188-189)].
70 "Η των ποιημάτων κρίσις, ήτις ίσως μέν και το δύνασθαι κρίνειν το ποιηθέν, καθ’ ότι τε καλώς αν
έχοι και ασφαλώς και καθ’ ότι μη, ίσως δε και το δύνασθαι γνωρίζειν από μόνης ακοής το τούδε
τινός ποίημα. Όπερ δε και κάλλιστον εστι πάντων των εν τη τέχνη", Χρυσάφης [17, p. 46, 192-196],
αλλά και "το καλώς και ωραίως ψάλλειν μετά τέχνης, όπερ και δώρημα εστί μάλλον της φύσεως
αλλ’ ού της τέχνης", Γαβριήλ [14, p. 102, (v. 724-726)].
68
45
City" of Jerusalem focusing on the Monastery of St. Sava of Kosmas and
John of Damascus, considered to be the makers of the Oktaichia Asmatiki
act of Chanting Art. The genesis of 8 (echi) sounds with musical examples,
the definition and distinction of the concepts of ενήχημα and επήχημα are
the main topics of the discourse. Also, the naming of sounds and the
parallels with the ancient modes is given. The natural production of the 4
basic sounds is described, as well as the derivation through them, of the 4
plagal, the 4 medial and the 4 φθοραί, 16 sounds all together, in which the
meli of the Asma were sung, echoing an older asmatiki tradition, while in
Agiopolitis the existence of only 10 sounds was mentioned.
2. Questions and Answers of the Papadiki Art of Pseudo-John of
Damascus (14th c.) [13]. Subsequent theoretical treatise, attributed falsely
to John Damascene. The text is structured around questions and answers
between student and teacher. Commenting on the concept of spirits and
tonos, finding the relationship and the difference between 'ichos' and
'melos', psalm and ode, hymn and (αίνος) praise. It derives the term 'voice'
and admonishes the way of psalmodisis, which by the use of 'ichos' became
appropriate. Reference is made to 'tonos', to the spirits in emfona signs and
spelling, and in enichimata psalmodisi of stichera. Here are methods for:
What is the sound, how many are the voices, what is a 'cheironomia'.
Interpretation and modality of sounds in relation to the ancient name of
τρόποι. Definition of the Papadiki and theoretical approach to Protheoria.
(About the name of 'ichos', 'tonos' and spirit of the Papadiki). Method of
Finding scales of δισδιαπασών scale.
3. "Of the signs and chanting voices and their etymology" by
Gabriel Hieromonachos (14th c.) [14]. On the etymology of the voiceless
and vocal signs and their forces. On the 'theseis' combined with the use of
'cheronomia'. Reporting and analysis of 'ichi', basic, plagal, medial,
phthorae. Beginning and foundation of the Chanting Art is the metrofonia.
After that the parallagi. Quote rules for finding 'echos'. Method of
understanding of Kalophonia. Characterization of the perfect chanter.
4. "On the Psaltic art". Manuel Chrysafis (15th c.) [17]. Analysis on
Chanting and Παραλλαγή, with the necessary knowledge of 'parallagi'
and 'metrofonia'. In the chapter 'on Theseis', we define the meaning of
'thesis' as "the merging of signs, thus a melos." Separation of Παραλλαγή
of the Chanting art: Reference is made to the writing style of different
46
compositions, always to mimic the most ancient composers. Enumeration
of melourgon and their compositions. Evidence of good teachers.
Interpretation of the 'phthorae' of the 4 basic sounds of the plagal b and
nenano for their energy with musical examples.
5. Interpretation in music: Pachomius Rousanos (16th c.) [18].
Designation of paralagi as an enumeration of the voices and metrofonia
with ichimata. Placement of 'echi'. Difference of basic and plagal. About
Diplofonia. Explanation of the Eptaphonia and antiphonia. About phthora
and at the end about the nenano phthora.
6. Anonymous: Αkrivia [12]. Text with multiple questions from the
student to the teacher. Interpretation of the 'tonos'. Analysis of 'ison' and its
correct notation. Various etymologies. Interpretation of writing and
interpreting the signs. Ordering: orthographic and aesthetic interpretation
of the signs.
7. Ioannis Plousiadinos (15th c.) [16]. Interpretation of the parallagi
of basic and plagal sounds, (Echi) and difonon, trifonon, tetrafonon and the
rest. Quote of kanonion and commentary on 'Echi'.
47
Photo 1: Method of Ioannis Plousiadinos, Holy Monastery of St. Stefanos Meteora (Greece),
N. 19 (18th c.), p. 11v71
71
All the photos are published with the permission of the library from Monastery of St. Stefanos Meteora
(Greece).
48
8. Ioannis Lascaris the Maistor (15thc.) [15]. "Ετέρα παραλλαγή
της μουσικής τέχνης, σοφωτάτη και ακριβεστέρα εις άκρον, πονηθείσα
δε και συνταχθείσα, παρά κυρίου Ιωάννου του Λάσκαρη του
Καλομισίδου, και μαίστορος, εναντία μεν τοις πρώτοις, και ουκ εναντία.
εναντία γαρ προς τους μη ειδότας, ως γέγραπται" – "Parallagi of musical
art", theoretical text on the development of sounds (echi).
9. Cyrilos Marmarinos Theoritikon (17thc.) [19]. The usual
Protheoria of the Papadiki with questions and answers. The same sequence
is kept. In the second part an elementary teaching concerning the outdoor
music is quoted.
10. Great Theoritikon of music theorist, Chrysanthos of Madytos
(19thc.) [22]. The project is divided into two parts: "Didactikon" and
"Historikon" and summarizes the theory of New Notation and analytical
method of teaching.
B. Basic structure of the Protheoria
At the teaching approach any 'thesis' being taught, was
comprehended and interpreted through three stages: metrofonia, parallagi
and the melos, as described in the above theoretical treatises.
a) parallagi: the student applied the 'ichima' on every musical
character of the melody, identifying the differences in each gender, sound,
or system.
b) metrofonia or mitrofonia: the teacher performed the hymn only
with the vocals signs, just deleting the direction of the melodic movement,
ignoring any action of the great 'hypostaseis' or 'theseis', say by "counting"
the voices.
c) melos: to sing the hymn, as required by the 'theseis' of the
characters, the 'hypostaseis' and the poetic text. The "theseis" were many
and various and there was no other way to be taught other than orally. The
student could "parallagize" or "metrofonise" consulting the Protheoria the
matter, but was unable to sing adequately, without learning to sing the
'theseis' the same way his teacher did.
49
Photo 2: The beginning of the Protheoria of Papadiki "Αρχή συν Θεώ αγίω των σημαδίων
της ψαλτικής επιστήμης…", Holy Monastery of St. Stefanos Meteora (Greece) N. 19
(18th c.) p. 6r
The teacher and student "stand face to face": Student to Teacher
"I pray you, teacher, for the Lord’s sake, tell and explain to me, how the
signs came into being […]. And may the Lord multiply the talent given to
you, that you may not be condemned as that servant who hid the silver in
the earth. But that you may rather hear from the frightful judge: «Well
done, thou good and faithful servant: thou hast been faithful over a few
things, I will make thee tuler over many things: enter thou into the joy of
thy lord»" Ακρίβεια, [12, p. 40 (1-2 and 22-26)].
Teacher to Student: "Since you are thirsting for knowledge, listen
attentively, and I will teach you about these things in so far as the Lord will
reveal them to me", Ακρίβεια, [12, p. 40 (26-27)].
The Student "receives the massive code of the Papadiki in order to
study it. Where at the inscription he reads: "Αρχή συν Θεώ αγίω των
σημαδίων της ψαλτικής τέχνης, των τε ανιόντων και κατιόντων,
σωμάτων τε και πνευμάτων και πάσης χειρονομίας και ακολουθίας
συντεθειμένης εις αυτήν, παρά των κατά καιρούς αναφανέντων
ποιητών, παλαιών τε και νέων". One can find codified in the first pages of
50
every Papadiki manuscript the basic theory of the Chanting art: the name,
the notation and the quantitative value of the signs.
The earliest table of signs is found in a Code of f. 159a of Mεγίστη
Λαύρα Γ 67 (10th c.) "Συν Θεώ αρχαί των μελωδημάτων" and contains all
"melodimata" that make up the music notation of the Psaltic Art. Next
followed the clarification and teaching of the theoretical study of the Psaltic
Art which mostly included the teaching of the 'melos'. This was after all the
main reference to the theoretical writings themselves.
Through reading and indexing of the Protheoria of representative
codes of the Papadiki, as well as the above mentioned theoretical
specifications, we present schematically the basic structure of the usual
Protheoria:
α) Το ίσον72, "Αρχή, μέση, τέλος και σύστημα πάντων των
σημαδίων, το ίσο εστι. Χωρίς γαρ του ίσου ού κατωρθούται φωνή.
Λέγεται δε άφωνον, ούχ ότι φωνήν ούκ έχει, φωνείται μεν, ού μετρείται
δε" [4].
β) Τα φωνητικά σημάδια (15) "Ίσον, ολίγον, οξεία, πετασθή,
κούφισμα, πελασθόν, κέντημα, δύο κεντήματα, υψηλή, απόστροφος,
δύο απόστροφοι, σύνδεσμοι, ελαφρόν, χαμηλή, απορροή, κρατημοϋπόρροον" (μετά των αντίστοιχων σημαδιών).
- Διαχωρισμός σωμάτων – πνευμάτων (ανιόντων – κατιόντων)
"τα μεν εισιν σώματα τα δε πνεύματα: και σώματα εισιν, το ολίγον,
οξεία, η πετασθή, το κούφισμα και το παλασθόν. Και κατιόντα
απόστροφος και οι δύο σύνδεσμοι. Εισί δε και πνεύματα τέσσαρα:
ανιόντα μεν το κέντημα και η υψηλή, κατιόντα δε το ελαφρόν και η
χαμηλή. Τα δύο κεντήματα, η απορροή και το εξ αυτής συντεθειμένον
κρατημοϋπόρροον ούτε σώματα εισιν ούτε πνεύματα. Η απορροή δε
εστι του φάρυγγος σύντομος κίνησις, ευήχως και εμμελώς την φωνήν
αναπτύσσουσαν"73.
72
73
About Ισον and his energy, see Ακρίβεια, [12, p. 42, 49-50, 52] "βασιλεύς πάντων των σημαδίων", B.
Στεφανίδη, Σχεδίασμα περί μουσικής ιδιαίτερον εκκλησιαστικής p. 88 "…φυλάττει την ισότητα ή
ομοφωνίαν", ΕΒΕ 968 (Anonymus ιζ΄ c.) p. 55α "επιστήριγμα και εδραίωμα όλων των σημαδίων.
Εκτός γαρ αυτού ουδέ εν κατορθούται….".
Tardo, L’ Antica Melurgia Bizantina, p. 152, Β. Στεφανίδη, p. 89. On the distinction marks in "σώματα"
and "πνεύματα", there are the aforementioned theoretical interpretations of different types of
schedules: other pure scientific, other theological and other allegorical, less substantial. See also Αχ.
51
γ) Οι αργίες74 "εισι δε και τρεις ήμισυ αργίαι: η διπλή, το κράτημα
και οι δύο σύνδεσμοι, το δε τζάκισμα έχει την ήμισυ αργίαν"75.
δ) Οι υποστάσεις – τα άφωνα σημάδια (40)76. "Τα δε μεγάλα
σημάδια τα άφωνα, άτινα λέγονται μεγάλες υποστάσεις, εισι ταύτα, δια
μόνης χειρονομίας κείμενα και ου διά φωνήν, άφωνα γαρ εισιν. Ίσον,
διπλή, παρακλητική, κράτημα, κύλισμα, αντικενωκύλισμα, τρομικόν,
εκστρεπτόν, τρομικοσύναγμα, ψηφιστόν, ψηφιστοσύναγμα, γοργόν,
αργόν, σταυρός, αντικένωμα, ομαλόν, τζάκισμα, θεματισμός έσω,
έτερος έξω, επέγερμα, παρακάλεσμα, έτερον, ξηρόν κλάσμα,
αργοσύνθετον, γοργοσύνθετον, έτερον του ψαλτικού, ουράνισμα,
απόδερμα, θες και απόθες, θέμα απλούν, χόρευμα, ψηφιστοπαρακάλεσμα, τρομικοπαρακάλεσμα, πίασμα, σείσμα, σύναγμα,
έναρξις, βαρεία και λύγισμα" [39, p. 154].
ε) Οι φθορές (8) "εισι δε και φθοραί των ήχων αύται: φθορά του
πρώτου, του δευτέρου, του τρίτου, του λέγετου και ονομάζεται νανα,
του τετάρτου, του πλαγίου δευτέρου, του νενανω, ημίφωνον και
ημίφθορον η δε του πλαγίου τετάρτου φθορά εστίν το νανα» (μετά των
φθορικών σημαδιών".
ς) Συνθέσεις σημαδιών.
Χαλδαιάκη, Η θεωρητική σπουδή της ψαλτικής τέχνης: απόπειρα διαχρονικής προσεγγίσεως,
"Βυζαντινομουσικολογικά", pp. 98-101.
74 "[…] και τις εστιν η ανάπαυσις της πνοής; Η αργία […]", Ερωταποκρίσεις, [13, p. 46 (v. 220)] – "Όταν
ψάλλωμεν, ποιούμεν αργίας των φωνών, πώς και πού πρέπει να στεκόμεθα. Και εις ποίον μέρος
πολύ ή πού μέτριον ή πού ολίγον. Ή πού μόνον ανάσασμα. Και πού στεκόμενοι να αφήνομεν, ή
στεκόμενοι, να ψάλλωμεν και τα λοιπά της γραμμής εκείνης. Άχρις ού ευρέθη άλλη αργία
ανασασμού ή να ποιεί αποπλήρωσιν της φωνής", Απόστολος Κώνστας, p. 45
75 Tardo, L’ Antica Melurgia Bizantina, p. 152 – For references to the aforementioned theoretical comments
about the specific signs, see on Αχ. Χαλδαιάκη, Η θεωρητική…, op. cit., pp. 102-103.
76 "των δε σημαδίων αυτών η σημασία και η χειρονομία γραφή ού διδάσκεται. Καθώς οι τρόποι, τα τε
σχήματα των ρητόρων, τα επιτήδεια εις το κινήσαι τα πάθη, αλλά μόνον διά ζώσης φωνής και
αισθητών του διδασκάλου κινήσεων. Όθεν δια τον λόγον, καθ’ όν δεν ονομάζεται τέλειος ρήτωρ ο
ταύτα ρητορικά σχήματα και τας λεπτολογίας των τρόπων αγνοών, ούτως ουδέ εκλησιαστικός
μουσικός λέγεται πρεπόντως ο μη μαθών, όσον το δυνατόν εκ παραδόσεως τα μέλη και τους
σχηματισμούς αυτών των σημαδίων. Τούτων τα πλείστα ευρίσκονται εις την προπαιδείαν της
Παπαδικής υπό των ποιημάτων των εκκλησιαστικών μουσικών συνταχθέντα, ή μάλλον εκείνα
συνετέθησαν κατά ταύτα. Και είθε το πανάγιον Πνεύμα να φωτίση τους ενεστώτας διδασκάλους
της εκκλησιαστικής μουσικής να παραδίδωσιν εις τους ιδίους μαθητάς την προπαιδείαν εκείνην,
ήτις συνίσταται από θέσεις και γραμμάς, όπου εις τα εκκλησιαστικά βιβλία έμαθον, προς ευκολίαν
μεγαλωτάτην, και ταχείαν επίδοσιν των σπουδαζόντων εις αυτούς", Β. Στεφανίδη, Σχεδίασμα περί
μουσικής ιδιαίτερον εκκλησιαστικής, p. 90.
52
ζ) Tα κατ’ ήχον ηχήματα77: "Αρχή συν θεώ αγίω των κατ’ ήχον
ηχημάτων".
η) The Methods for the protheoria of Papadiki.
Photo 3: Method of the Metrofonia, of Grigorios [Bounis Alyatis], "ετερα μέθοδος της
μετροφωνίας, κυρ Γρηγορίου", Holy Monastery of St. Stefanos Meteora (Greece) N. 19 (18th
c.) p. 22r
The basic structure of the "usual" protheoria of the Papadiki, does
not necessarily include the juxtaposition of specific teaching methods.
Adding them was left, to the discretion of the respective code writer.
"Tα κατ’ ήχον ηχήματα" (Τhe melos of each 'echos'): It is the basic
introductory phrase of the characteristics of the melos of each 'echos' of
polysyllabic sounds: ananeanes, neanes, nana, agia, aneanes, neanes, aanes,
neagie. These 'melos' lines serve to prepare the characteristic tune of each
sound. These ichimata give very important information for the eight
sounds. They were used for training purposes also78. The testimonies of
77
78
"ενηχήματα μεν εισίν αι των ήχων επιβολαί. Επιχήματα δε η προσθήκη του ενηχήματος, και
κατιούσα και συναρμοζόμενη, τω φθόγγω του μέλλοντος, προενεχθήνα[ι εις ψ]αλμωδίαν. Ως όταν
μετά το ενήχημα λέ[γεται] ναι λέγε και ναι άγιε νανά και όσα τούτοις όμοια", Αγιοπολίτη (Paris,
Gr. 360, f. 226v).
"δει δε εν τω μελλείν ημάς ψάλλειν ή διδάσκειν άρχεσθαι μετά ενηχήματος", Αγιοπολίτη (Paris,
Gr. 360, f. 216v).
53
notation together with the melodic imports are trying to introduce us the
inner mechanism of Οktaichia [28, p. 129]: here, each entry step is the basis
for the making of a sound.
C. The Methods for the protheoria of Papadiki
The teaching diagrams of Oktaichia: ment to clarify and understand
the eight 'echi' through teaching. With the implementation of these schemes
by the teacher, the student understands also visually the movement of the
voice and the relationship between the sounds. They are often recorded in
handwritten codes with names such as: trochos, tree of parallagi, kanonio
of voices.
A. Different Trochoi (circles)79: taught above all to novice students,
in order to learn the ascent and descent of the notes, since this way, most
Church compositions were made.
- Trochos of Ioannis Koukouzelis80: It consists of five concentric
circles, each with fifteen simadofona surrounded by four other smaller
ones. The use of martyries along with the phthores give the types of scales
and represents the interrelations of sounds which are identified with the
ancient Greek names.
- The trochos or the "sofotati parallagi" of Ioannis Plousiadinos [28,
pp. 157-158]: Specifies the eight 'echi' of parallagi. Formed by small
adjacent circles that form an X with an oblong square. A careful reading of
syllables contained in the larger circle show the connection between the
basic, plagal and medial sounds.
- The trochoi of Ioannis Lascaris81: Special diagram of twenty small
circles which he places in five rows in groups of four. Three martyries in
Concerning single Τροχος, or Κανονιο of the 8 echoi, which put the Echoi into 2 τετράχορδα and their
relationship whith the diagram of ancient methematical Θέωνα του Σμυρναίου, see Α. Αλυγιζάκη, Η
Οκταηχία στην Ελληνική λειτουργική υμνογραφία, ed. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1985, p. 156
80 The Τροχός of Koukozelis is among the most numerous illustrations in the Manuscripts of Papadiki.
Varius illustrations published reel, exist in Annexes photographic volumes of musical manuscripts of
Proffessor Γρ. Στάθης. See also Α. Χαλδαιάκη, "Ο κοπιάσας εν τούτω μάλλον ωφεληθήσεται. Ο
τροχός της οκταηχίας", "Βυζαντινομουσικολογικά", photos of different Τροχοί, pp. 127-150.
81 "Ετέρα παραλλαγή της μουσικής τέχνης, σοφωτάτη και ακριβεστέρα εις άκρον, πονηθείσα δε και
συνταχθείσα, παρά κυρίου Ιωάννου του Λάσκαρη του Καλομισίδου, και μαίστορος, εναντία μεν
τοις πρώτοις, και ουκ εναντία. εναντία γαρ προς τους μη ειδότας, ως γέγραπται": is he exact title of
the treatise of Ioannis Laskaris, Διονυσίου 570 f. 40r-43r.
79
54
each of the twenty circles briefly analyze the relationships of the basic 'echi'
to the plagal ones, the paraplagal, the medial, the paramedical, difones,
triphones, etc.
Chrisanthos gives the parallagi of the ancient Trochos at the New
Method of music notation.
B. The "kanonion" of the monk Gabriel82: Figure analyzing the
matter of the extent of the voice in kalophonia83.
C. The Τree of Parallagi84: Tree-shaped Chart where the trunk has
four branches on one side and four on the other. Along with the branches
which are of equal length are marked the martyries and simadofona, the
parallagi of the eight 'echi'.
D. The "kanonion" of Apostolos Konstas Chios (19th c) [29].
Diagram of sounds. The treatise contains two more trochoi and four scales,
where the eight 'echi' and the various branches are compared to the ancient
Greek ways and makamia.
Photo of the Κανόνιον of Ιερομονάχου Γαβριήλ, in Γρ. Στάθη, Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής,
Άγιον Όρος, Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των
αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους Β΄, Αθήνα 1976,
p. 702 (Διονυσίου 570, f. 56v) – Also comments on the operation of the Echoi and viws of other
musicologists see on Α. Αλυγιζάκη, [28, pp. 159-160].
83 "Κανόνιον τι μικρόν εξεθέμην πάντας έχον τους ήχους και κυρίους και πλαγίους. Βούλεται δε
τούτο, ίνα ώτινι των ήχων είης ψάλλων και θέλεις ειδέναι τίνες ήχοι ευρίσκονται εις τας ανιούσας
και τίνες εις τας κατιούσας ποίει ούτω. Λάμβανε μεν άνωθεν ή κάτωθεν τον ήχον, ον έχει το
καλοφωνικόν όπερ ψάλλεις και εκ πλαγίου τον της φωνής τον αριθμόν, όνπερ ανέβης ή κατέβης
δια των αριθμών των γεγραμμένων και ένθα αν συνέλθωσιν, εκεινός εστιν ο της φωνής ήχος. Εις
γουν τας κατιούσας λάμβανε τους αριθμούς τους από του αριστερού μέρους. Άρχου δε άνωθεν και
κατέρχου, εις δε τας ανιούσας τους αριθμούς αύθις τους από του δεξιού σου μέρους, άρχου δε
κατέρωθεν και ανέρχου. Κανόνιον σοι εστί τούτο.", Γαβριήλ ιερομονάχου, Τι εστί ψαλτική, εκδ.
Tardo, L’ Antica, p. 201 και Εμμ. Βαμβουδάκη, Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των
Βυζαντινών μουσικών, Σάμος 1938, p. 28.
84 Photos of Δένδρον της παραλλαγής, see in Γρ. Στάθη, [26, p. 420] (Παντελεήμονος 1008, f. 10r).
82
55
Photo 4: Method of the Stichira, of Xenos Koronis, "Μέθοδος του Κορώνη, έντεχνος των
στιχηρών", Holy Monastery of St. Stefanos Meteora (Greece) N. 19 (18th c.) p. 17v
56
D. Methods of teaching
• The method of theseis of Ioannis Protopsaltis Glykis (13th c),
Oktaichon, Κύριε ελέησον [8, f. 10v].
• The method of theseis or the singing signs, known as the 'Μέγα
Ίσον' by Ιωάννου μαΐστορος Κουκουζέλη (α΄ τέταρτο ιδ΄ αι.) [8, 31v]. His
text consists of the names of all simadofona. It has been explained through
all simiografic periods and in the New Method of Hourmouzios
Chartofylax. The 'Mega Ison' has been recorded by the Byzantine choir
"Maistores of the Chanting Art" conducted by their founder,
professor Gregorios Th. Stathis.
 Method, of Ιωάννης Κουκουζέλης, ήχος πλ.δ΄, Δεύτε
προσκυνήσωμεν [8, 31v-32r].
 Method, of Ιωάννης Κουκουζέλης, ήχος πλ.δ΄, Ευλόγει η ψυχή μου
– Εξομολόγησιν και μεγαλοπρέπειαν [1, f. 71v].
 Οι μέθοδοι των θέσεων του Στιχηραρίου του Ξένου Κορώνη του
πρωτοψάλτου (α΄ ήμισυ ιδ΄ αι.) – "Η κατ’ ήχον μέθοδος", Κύριε
ευλόγησον, Κύριε Ιησού, Χριστέ ο Θεός ημών ελέησον ημάς αμήν
[1, f. 71v].
 "Η αυτή μέθοδος εξιστρεπτή" [1, f. 91r].
 "Ετέρα μέθοδος και μετροφωνία θαυμαστή, του θαυμαστού
Κορώνη, κατ’ ήχον", Επέστη η είσοδος του ενιαυτού [1, f. 97v].
 "Ετέρα μέθοδος, του αυτού Κορώνη κυρ Ξένου", Χορός τετραδεκαπύρσευτος [1, end of ιε΄ f. 97v].
 "Η του νενανω μέλους μέθοδος των κρατημάτων" του Ξένου
Κορώνη [1, f. 70r].
 Του Ξηρού (ΙΕ΄), ήχος πλ.β΄, Δέσποινα Θεοτόκε [1, f. 71v, 4, f. 5v]
 Του Ξηρού (ΙΕ΄), ήχος πλ.δ΄. Δι ευχών των αγίων πατέρων ημών
[9, f. 10r].
 Στίχος ωφελιμώτατος, Ιωάννου του Ξηρού, [ήχος] πλ.β΄, Κύριε,
Ιησού Χριστέ [9, f. 11r].
 Ευχή εις πάντας τους αγίους, κυρού Ιωάννου του Ξηρού, [ήχος]
πλ.β΄, Άγιοι πάντες βοηθήσατέ μοι του μανθάνειν τα θεία λόγια
[10, f. 12r].
 Του αυτού [Ξηρού], εις τον μέγαν Χρυσόστομον, πλ.β΄, Ώ,
πάγχρυσε Χρυσόστομε, φωστήρ της οικουμένης [7, f. 26r].
57
 Η μέθοδος του Γρηγορίου Μπούνη του Αλυάτου, ‘Νε, ούτως
ανάβεναι, ούτως κατάβεναι’ [9, f. 11r].
Photo 5: Method of the Kolofonia of Ioaanis Kladas, "ετέρα μέθοδος της καλοφωνίας, κυρ
Ιωάννου του Κλαδά", Holy Monastery of St. Stefanos Meteora (Greece) N. 19 (18thc.) p. 22v
 Έτερον εις την ζωαρχικήν και υπερουσία Τριάδα, ποιήμα κυρ
Γρηγορίου του Αλυάτου, ήχος Πλ.β΄, νενανω, Αγία τριάς, βοήθησόν μοι
[8, f. 31r].
 Του Χαλυβούρη (β΄ μισό του ιδ΄ αιώνα), ήχος πλ.δ΄, Δόξα Πατρί –
Τοτοτο, Αλληλούϊα [8, f. 31r].
 Η μέθοδος του Ιωάννου ιερέως του Πλουσιαδηνού (+1500;)85.
"Ήχος δ΄, Αγίω Πνεύματι: Oktaichi method text consisting of a
comprehensive section on basic interpretations of the eight ‘echi’.
85
Διονυσίου 570, τέλη ιε΄, «Ετέρα μέθοδος πάνυ ωφέλιμος, πονηθείσα κατά το δυνατόν παρά Ιωάννου
πρωτοϊερέως του Πλουσιαδηνού. Αρχομένη μετά ακριβολογίας από του τροπαρίου τούτου, του, Αγίω
Πνεύματι, ως ζωογονούντι και φωτίζονται τας διανοίας των βουλομένων σπουδάζειν, είτα και αι των
φωνών συνθέσεις κατ’ αριθμόν αρίστως συντεθειμέναι εισίν, διαφόρως τε και ποικιλοτρόπως
καταλεπτόν. Πώς δει ανέρχεσθαι μίαν, ετέραν κατέρχεσθαι. Και ούτω δύο και δύο, τρεις και τρεις,
και αύθι τέσσαρας και τέσσαρας. Μεθ’ ας ανάβασις και κατάβασις, και αρχαί μαθημάτων και
συμπεράσματων τούτων. Έτι δε και αι αρχαί και γεννήσεις των ήχων, κυρίων τε και πλαγίων. Ην εάν
τις επιστημόνως διέλθη, ευρήσει πάσαν οδόν οδηγούσαν αυτόν εις το ευρίσκειν από τόνου παν
μάθημα. Άρξου γουν του, Αγίω Πνεύματι. Εις ήχον τέταρτον. Εστί δε ού μόνον ισασμός, αλλά και
ακριβολογία». f. 110r-118v (όπου καταλήγει στο f. 118v «Ταύτα πάντα ως οράς, ώ φίλος, συνετέθησαν
παρά του πρωτοθύτου και άρχοντος των εκκλησιών Ιωάννου του Πλουσιαδηνού – also see Αγ.
Στεφάνου Μετεώρων, 19, περ. 1735, [8, f. 110v].
58
 Μέθοδος του Ιωάννου Πλουσιαδηνού, ωφέλιμος, πλ.δ΄, Μία και
μία [10, f. 19v].
 Μέθοδος των θέσεων, του Ιωάννου Πλουσιαδηνού, οκτάηχος,
Τον πρώτον τον λεγόμενον Κουκουμάν ούτως ψάλλειν (διδασκαλία μετά
παραδειγμάτων) [9, f. 10r].
 Μετροφωνίας, του Ιωάννου του Δαμασκηνού, ήχος α΄, Εν τω
θλίβεσθαί με, εισάκουσόν μου. [9, f. 10v].
 Μετροφωνία ωφελιμώτατος, του Ιωάννου του Δαμασκηνού, ήχος
α΄, Εν τω θλίβεσθαί με δαυϊτικώς [9, f. 17v].
 Μέθοδος μετροφωνίας, ωφέλιμος, του [Νικολάου] Καμπάνη του
Θεσσαλονικέως (ιδ΄αιώνα), ήχος α΄, Αγίω πνεύματι πάσα ψυχή ζωούται
[9, f. 17r].
 Χρυσάφη του νέου (ΙΖ΄), "προς μαθητάς", ήχος α΄, Ο θέλων
μουσικήν μαθείν86.
 (the one who wants to learn music): This method of Chrysafis has
been principally explained in the new detailed notation by Professor G.
Stathis and has been recorded by the Byzantine Choir Chanting "Maistores
of the Chanting Art", conducted by the former as well.
 "[…] δεκαέξ δογματικά της Οκτωήχου του Κυρίλλου Ιβηρίτου και
Μυτιληναίου[…]". Κώδικας Ξηροποτάμου 387 (μέσα ΙΗ΄αι – β΄μίσο). φφ.
1r-24v-Μ. Λαύρας Μ 45: Method referring to the "δεινές theseis" (complex
in writing and difficult in memorizing) [38, pp. 749-763].
 Θεόδουλου Αινίτη (ΙΗ΄). Μέθοδος πάνυ ωφέλιμος εις μαθητάς και
περί των σημαδοφώνων εκ παλαιών ανθιβόλων, τονισθέν υπό εμού, άρχου
πλ. δ΄, ήχος α΄ ,Μία και μία, αννανες…87 (φ. 129β), Ξηροποτάμου 325
(β΄μισό ΙΗ΄αι), αυτόγραφος κώδικας του Θεόδουλου Αινίτη.
 Θεόδουλου Αινίτη, Έτερη μέθοδος των μεγάλων σημαδίων της
μουσικής ωφέλημος εις μαθητάς ποιηθέν υπό εμού, ήχος α΄, ίσον, διπλή,
παρακλητική, κράτημα, λύγισμα88 (φ. 132α) Ξηροποτάμου 325 (β΄μισό
ΙΗ΄αι), αυτόγραφος κώδικας του Θεόδουλου Αινίτη
Ξηροποτάμου 307, f. 12v και στον Ξενοφώντος 128 αυτόγραφο κώδικα του Χρυσάφη.
Ξηροποτάμου 325 (β΄μισό ΙΗ΄c.), αυτόγραφος κώδικας του Θεόδουλου Αινίτη, (f. 129v)
88 Ξηροποτάμου 325 (β΄μισό ΙΗ΄c.), αυτόγραφος κώδικας του Θεόδουλου Αινίτη,(f. 132r)
86
87
59
Photo 6: Method of the kratemata of Koronis, "επωφελής μέθοδος η του Κόρώνη
κρατημάτων φέρουσαι χειρονομίαις…", Holy Monastery of St. Stefanos Meteora (Greece)
N. 19 (18th c.) p. 27r
60
Anonymous methods
Among methods that bear the signature of known melourgon –
Teachers of the Chanting Art, the manuscript tradition has also preserved
some methods that are not attributable to a specific melourgos. Some of
them have names, however, indicating that they represent a local chanting
and thus teaching tradition, such as "chanted in Thessaloniki", or "Other
approach to the eight 'echi', called 'agioritikon' or simply 'ecclesiastical'.
"Δια το ευρείν τον ζητούμενον ήχον: στιχηρόν ψαλλόμενον εν
Θεσσαλονίκη", ήχος πλ.α΄, Δι ευχών των αγίων πατέρων ημών [1, f. 70v].
Έτερον εις τον μεγαλομάρτυρα Δημήτριον, οκτάηχον, [ήχος] α΄,
Τρισαριστεύ, αντιλήπτορ ημών (Μετροφωνούμενον και παραλλαγιζόμενον) [1, f. 86v].
Έτερον εις μέθοδον των οκτώ ήχων, λέγεται και αγιορείτικον,
άρχου [ήχος] α΄, Αββάς, αββάν υπήντησεν [9, f. 11v].
The teaching approach of melopoiimata post to the 1814 reform,
leads the one who wants to learn the music matters to be, neither minor,
nor elder [...] to adhere to the teaching of vocal and instrumental music
from 1 to 3 years [...] and be careful as follows89:
Α. Τo give much attention to the teacher and to learn the 'melos' so
that no noticeable difference in the pronunciation of the learned 'melos' will
be noticed [...]
B. To avoid making innovations to the pronunciation, writing and
introduction of foreign 'melos', by trying to reduce it, or elaborate [...]
C. To attempt to create his own compositions in imitation of the
teachers […]
D. To not criticize foreign compositions, without enough and
careful examination […]
89
"Λοιπόν ο ούτως έχων, θέλων να διδαχθή τα Μουσικά, πρέπει να μην είναι ούτε ανήλικος, ούτε
παρήλιξ […] Να εμμείνη δε εις την διδασκαλίαν της φωνητικής και οργανικής μουσικής έναν χρόνον,
ή καν δύο, ή το πολύ τρεις […] Διδασκόμενος δε τα μουσικά πρέπει να προσέχει τα εξής τέσσερα: Α΄,
Να δίδη πολλήν προσοχήν εις τον διδάσκοντα, και να μανθάνη το διδασκόμενον μέλος ούτως, ώστε να
μη γίνηται καμμία αισθητή διαφορά εις την προφοράν του μέλους όπερ εδιδάχθη […], Β΄ Να μη θέλη
να ποιή νεωτερισμούς εις τα ξένα μέλη κατά την προφοράν, ή κατά την γραφήν, ή κατά την έκθεσιν,
καλλωπίζων ή συντέμνων αυτά […] Γ΄, Να επιχειρή να μελοποιή και ίδια κατά μίμησιν πολλαχού των
διδασκάλων [..] Δ΄, Να μην αηδιάζη από την πρώτην προσβολήν εις τα ξένα μελίσματα, μήτε να τα
καταδικάζη, χωρίς να τα περιεργασθή με πολυκαιρίαν, και με μεγάλην προσοχήν…", Χρυσάνθου ,
β,[22, pp. LV-LVII, §§ 82-84].
61
At the New Method, the accurate measurement of time and
adequate identification of musical intervals are added.
The science of Byzantine Musicology within the written tradition of
our national musical culture, as are literally the "poems" of the Chanting
Art, Byzantine and post-Byzantine, believes not that this tradition is
genuine and unchangeable, because it functions interactively throughout
the history of our Nation and Religion. This science insists on the quest and
revealing of such evidence that gives proof to the correctness of tradition
within its body. Only thus is perceived the beneficial power of tradition
and is recognized and admitted any equivalent evolution. Otherwise there
is the danger of confusing things and do, no justice to the tradition,
especially when it comes to musical expression, which is a lively affair and
follows people's lives.
All in all, what is the chanting science? Old or new? Well, it is
neither old, nor new. It is the same, altered and continually perfected
through time. It is an extraordinary ART travelling through time by riding
the vessel of Tradition.
BIBLIOGRAPHY
Music Codex of Papadiki
[1] Δοχειαρίου 570 (ΙΕ΄ τέλη) manuscript Ιερέως Ι. Πλουσιαδηνού
[2] Δοχειαρίου 389 (1807) manuscript Απόστολος Κώνστας Χίος
[3] ΕΒΕ 2458 (1336)
[4] Ιβήρων 970 (1686) manuscript Κοσμά Μακεδόνος
[5] Ιβήρων 985 (1425) manuscript Μανουήλ Βλατηρού
[6] Ιβήρων 1120 (1458), manuscript Μανουήλ Χρυσάφη
[7] Αγ. Τριάδας Μετεώρων 37 (ΙΖ΄ c.)
[8] Αγ. Στεφάνου, Μετεώρων 19 (περ. 1735)
[9] Σινά 1299 (1715) manuscris Αθανασίου ιερομονάχου
[10] Ξηροποτάμου 307 (1767-1770) manuscris Αναστασίου Βάια
Theory Manuals of Psaltic Art
[11] Αγιοπολίτης: Jorgen Raasted, The Hagiopolites. A byzantine treatise on musical theory
(preliminary edition), Cahiers de l' Institut du Moyen-Age Grec et Latin 45,
Copenhague 1983
62
[12] Ακρίβεια: Anonymous questions and answers on the interval sins, Monumenta Mysicae
Byzantinae, ed. Bjarne Schartau, Wien 1998
[13] Ερωταποκρίσεις της Παπαδικής Τέχνης του Ψευδο-Ιωάννου του Δαμασκηνού:
Gerda Wolfram und Christian Hannick, Die erotapokriseis des pseudo-Johannes
Damaskenos zum kirchengesang. (Corpus scriptorum de re musica V), Wien 1997
[14] Γαβριήλ Ιερομόναχος, "Περί των εν τη ψαλτική σημαδίων και φωνών και της
τούτων ετυμολογίας": (Gabriel Ieromonahul), Abhandlung uber den Kirchengesang,
edd. Christian Hannick/Gerda Wolfram, CSRM 1. Verlag der Oesterreichischen
Akademie den Wissenschaften, Vienna, 1985
[15] Ιωάννης Λάσκαρις, "Ετέρα παραλλαγή της μουσικής τέχνης, σοφωτάτη και
ακριβεστέρα εις άκρον, πονηθείσα δε και συνταχθείσα, παρά κυρίου Ιωάννου
του Λάσκαρη του Καλομισίδου, και μαίστορος, εναντία μεν τοις πρώτοις, και
ουκ εναντία. εναντία γαρ προς τους μη ειδότας, ως γέγραπται", Διονυσίου 570
(ΙΕ’c.)
[16] Ιωάννου Πλουσιαδηνού "Ερμηνεία της παραλλαγής των κυρίων και πλαγίων ήχων,
και διφώνων και τριφώνων και τετραφώνων και των λοιπών του αυτού" Του
Ιωάννου Πλουσιαδηνού (ΙΕ΄c.), Dionisiou 570 (ΙΕ’c.), Μanuscript by Ioannis
Plousiadenios
[17] Μανουήλ Χρυσάφης "Περί των ενθεωρουμένων τη ψαλτική τέχνη και ων φρονούσι
κακώς τινές περί αυτών": Dimitri E. Conomos, The treatise of Manue1 Crysaphes,
the1ampadarios: on the theory of the art of chanting and on certain erroneous views that
some hold about it (Mount Athos, Iviron Monastery MS 1120 [July, 1458]). (Corpus
scriptorum de re musica 11), Wien, 1985
[18] Παχώμιος Ρουσάνος Ερμηνεία εις την Μουσικήν: Εμμανουήλ Βαμβουδάκης,
Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των Βυζαντινών μουσικών, Σάμος,
1938
[19] Χαράλαμπος Καρακατσάνης, Βυζαντινή Ποταμηίς τόμος ια΄ Θεωρητικόν Κυρίλλου
του Μαρμαρινού κώδικας 305 Ι.Ε.Ε.Α. (1749), Αθήνα, 2004
[20] Χαράλαμπος Καρακατσάνης, Βυζαντινή Ποταμηίς τόμος Α΄ Θεωρητικόν, Απόστολου
Κώνστα του Χίου, κώδικας 1867 του 1820 Ε.Β.Ε. Αθήνα, 2004
[21] Χαράλαμπος Καρακατσάνης, Βυζαντινή Ποταμηίς τόμος στ΄ Θεωρητικόν Βασιλείου
Στεφανίδου του Βυζαντίου, εν Νεοχωρίω του Βοσπόρου 1819, Aθήνα, 1997
[22] Χρύσανθος εκ Μαδύτων, Αρχιεπίσκοπος Δυρραχίου, Θεωρητικόν Μέγα της
μουσικής, ed. Παρά τω Α. Κάστρου, Τυπoγράφω, Paris, 1821
Catalogues of Manuscripts
[23] BALAGEORGOS, Dimitrios and KRITIKOU, N. Flora, Τα χειρόγραφα βυζαντινής
μουσικής, Σινά, Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής
μουσικής των αποκειμένων στην βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής του Όρους Σινά Α΄,
Αθήνα, 2008
63
[24] STATHIS, Gregorios, Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής, Άγιον Όρος, Κατάλογος
περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων
εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους Α΄, Αθήνα,
1975
[25] STATHIS, Gregorios, Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής, Άγιον Όρος, Κατάλογος
περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων
εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους Β΄, Αθήνα,
1976
[26] STATHIS, Gregorios, Τα χειρόγραφα βυζαντινής μουσικής, Άγιον Όρος, Κατάλογος
περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων
εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους Γ΄, Αθήνα,
1993
[27] STATHIS, Gregorios, Τα χειρόγραφα βυζαντινής Μουσικής, Μετέωρα, Κατάλογος
περιγραφικός των χειρογράφων της ελληνικής ψαλτικής τέχνης βυζαντινής και
μεταβυζαντινής των αποκειμένων εις τας βιβλιοθήκας των ιερών Μονών των
Μετεώρων, Αθήνα, 2006
Secondary Bibliography
[28] ALIGHIZAKIS, Antonios, Η Οκταηχία στην Ελληνική λειτουργική υμνογραφία, ed.
Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη, 1985
[29] APOSTOLOPOULOS, Thomas, Ο Απόστολος Κώνστας ο Χίος και η συμβολή του στην
θεωρία της Μουσικής Τέχνης, Μουσικολογική θεώρηση από άποψη ιστορική,
κωδικογραφική, μελοποιητική και θεωρητική, ΙΒΜ, Μελέται 4, ed. Γρ. Στάθης,
Athens, 2002
[30] CHALDAEAKIS, Achilleas, Βυζαντινομουσικολογικά, Θεσσαλονίκη, 2010
[31] GERTSMAN, Evgeny Vladimirovich, Petersbourg Theoreticon, Odessa, 1994
[32] HANNICK, Christian, "Συγγράμματα της κλασσικής Βυζαντινής Μουσικής" και "Τα
διδακτικά συγγράμματα της εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής", ed.
HUNGER, Herbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία, Η λόγια κοσμική γραμματεία των
Βυζαντινών, Τόμος Γ΄, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2005
[33] HATSIGIAKOUMIS, Manolis, Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την
Άλωση (1453 – 1820). Σχεδίασμα Ιστορίας, Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων,
Αθήνα, 1999
[34] PSACHOS, Konstantinos, Η παρασημαντική της Βυζαντινής Μουσικής, Αθήνα, 1917
[35] STATHIS, Gregorios, Οι Αναγραμματισμοί και τα μαθήματα της βυζαντινής
μελοποιίας, ΙΒΜ, Μελέται 3, ed. Γρ. Στάθης, Αθήνα, 1992
[36] STATHIS, Gregorios, Η εξήγησις της παλαιάς βυζαντινής σημειοραφίας, ΙΒΜ,
Μελέται 2, ed. Γρ. Στάθης, Αθήνα, 1978
[37] STATHIS, Gregorios, Η Μέθοδος των θέσεων του Ιωάννου Κουκουζέλη και η
εφαρμογή της, Acts of a meeting held at the Danish Institute of Athens, 1993.
Monographs of the Danish Institute at Athens, Vol. 2
64
[38] STATHIS, Gregorios, "Δειναί θέσεις" και "Εξηγήσεις", Συμπόσιο περί βυζαντινής
μουσικής, "Θεολογία ΝΓ΄" , 1982, pp. 749-763, 749-763
[39] TARDO, Lorenzo, L’ Antica Melurgia Bizantina, nell’ interpretation della Scuola monastic de
Grottaferrata, S. Nilo, Grottaferrata, 1938
[40] TROLSGAARD, Christian, The development of Didactic Poem. Some remarks on the ‘Ίσον,
ολίγον, οξεία’ by Ioannes Glykys. Acts of a meeting held at the Danish Institute of
Athens, 1993. Monographs of the Danish Institute at Athens, vol. 2
[41] VAMVOUDAKIS, Emmanouil, Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των
Βυζαντινών μουσικών, Σάμος, 1938
65